Het spreken van de waarheid
Govert Derix
Soms opent één woord een universum. Voor mij gebeurde dat vorige week
tijdens de voorpremière van de film Yar bana bir eglence. Notes on Parrhesia
van kunstenares Eleni Kamma in het Theater aan het Vrijthof in Maastricht. Het
gaat om het laatste woord van de titel. Dat transporteerde me terug naar de
Griekse oudheid ten tijde van de filosoof Socrates waarin een praktijk ontstond
die het ‘vrijmoedige spreken van de waarheid’ (parrhesia) werd genoemd. In de
middeleeuwen raakte dat woord in vergetelheid. Maar dankzij de Franse filosoof
Michel Foucault kreeg het in de jaren tachtig van de vorige eeuw weer de volle
aandacht. In een indrukwekkende analyse van de antieke Griekse filosofie
laat Foucault zien hoe het vrijmoedige spreken geboren werd ten tijde van de
Atheense democratie. Je zou dus denken dat dit spreken toen volop werd
beoefend in de democratische volksvergadering. Maar niets blijkt minder waar.
De democratie was juist de plek waar de parrhesia het minst uit de verf kwam.
Wie het waagde om toch voor de waarheid op te komen, liep gevaar voor eigen
leven.
Democratie en ‘vrijmoedig spreken’ gingen zo moeilijk samen omdat het bij de
democratie veelal ging om vleierij en macht, terwijl de ‘parresiast’ woorden gaf
aan het ‘ethische onderscheid’ ofwel het goede dat op raadselachtige wijze
samenhing met een trouw aan jezelf. Precies daarom ging Socrates niet de
politiek in. Maar door waarheid te spreken in de coulissen van de macht oefende
hij wel invloed uit.
Het fraaie van Foucault is dat hij de Griekse werkelijkheid van
vierentwintighonderd jaar geleden gebruikt als een spiegel voor onze tijd.
Foucaults colleges over parrhesia zijn een must-read voor iedereen die zich
inlaat met politiek en beleid.
In dit licht is de film van Eleni Kamma een must-see voor iedereen die wil
begrijpen hoe ironie, humor en stilte manieren kunnen zijn om in onze tijd
parrhesia te beoefenen. Yar bana bir eglence (Voor een beetje amusement) is
ten dele een eigenzinnig verslag van de protesten in het Gezi Park in Istanboel
in 2013. De autoriteiten wilden een laatste stukje groen bebouwen. Maar velen
keerden zich tegen het gezag. In haar filmessay gaat het Kamma niet om
gelijk of ongelijk, maar om het voelbaar maken van een waarheid achter de
gebeurtenissen. Een reportage over de demonstraties op CNN bijvoorbeeld,
werd indertijd in Turkije gecensureerd door op hetzelfde moment een natuurfilm
over pinguins uit te zenden. De actievoerders bombardeerden de pinguin prompt
tot hun symbool en leverden daarmee een voorbeeld van parresiastisch verzet.
Of neem de jonge mensen die aan het woord komen. Je ziet ze zoeken naar
woorden om uiting te geven aan de emotionele ervaring deel te zijn geweest van
een historische gebeurtenis die bewees dat het volk spontaan kan opstaan om
misstanden aan de orde te stellen.
De emoties ten tijde van Socrates (die zijn parrhesia uiteindelijk toch met de
dood bekocht) en ten tijde van de protesten in het Gezi Park, herkennen we
ook nu. Op tal van fronten worstelen burgers met de betekenis van politiek. Of
het nu gaat om Purmerend of Oranje, om een burgertop die zich een plek in
het politieke landschap verovert of om een wethouder die PGB-muiterij bedrijft,
steeds speelt, in elk geval op de achtergrond, de vraag naar de waarheid achter de gebeurtenissen.
Die waarheid is geen ding, maar de voorlopige uitkomst van een zoektocht. De
kracht van die zoektocht staat of valt met de moed om naar onszelf te luisteren
en ons vrijmoedig uit te spreken. Juist onze tijd heeft behoefte aan beoefenaars
van de parrhesia. Laten we in Limburg, net als in Groningen, experimenteren
met een parrhesia-onderzoekslaboratorium. Als bijdrage aan een waarachtige
democratische vernieuwing. En om te ontdekken hoe de moed van het
waarheidspreken kan samenhangen met de mogelijkheden van een gelukkige
samenleving. Het verlangen naar geluk zou zomaar een waarheid kunnen zijn
die schuilgaat achter de verwarrende gebeurtenissen van onze tijd. Misschien is
de ontnuchterende Realpolitik die we voor de kiezen krijgen, ook een verkapte
schreeuw om het echte volle leven. De tijd zal leren of er genoeg moed is voor
zulke waarheden.
[Govert Derix column in Dagblad de Limburger (Zaterdag 17 oktober 2015)]